Năm 2014, Thiền sư Nhất Hạnh đã ở tuổi 88, thể lực hao mòn, sức khỏe xuống rất nhanh. Ngày đầu tháng 11, Thiền sư chuyển bệnh, được đệ tử đưa đi chữa trị tại bệnh viện đa khoa Bordeaux. Mười hôm sau, một cơn xuất huyết não ập đến đe dọa tính mạng của Thầy ở mức nghiêm trọng. Tại đây, các bác sĩ uy tín nhất đều tuyên bố khó có khả năng cứu chữa, họ tiên liệu Thầy sẽ phải ra đi. Bác sĩ François Rouanet, Trưởng khoa Thần kinh não bộ thuộc Centre Hospitalier Universitaire (CHU) Bordeaux, người đứng đầu ngành y học Pháp về thần kinh não bộ đã phải thốt lên: “Thầy chỉ có thể sống tối đa là từ 1 đến không quá 3 ngày”. Sau 3 ngày cứu chữa, khả năng phục hồi không lạc quan lắm, song nhịp tim của Thầy vẫn ổn. Đến ngày thứ 10, bệnh trầm trọng thêm, Thầy bị vỡ mạch máu não, vết thương trở nên lớn hơn. Các bác sĩ không còn đủ tự tin để cứu chữa, họ đề nghị nên đưa Thầy về Làng để… lo chuyện. Ngày 30/11, tin vui đã đến khi kết quả chụp IRM cho thấy bọc nước bao quanh cục máu bầm đã nhỏ lại. Lúc đó bác sĩ François Rouanet mới nở được nụ cười “đã có hy vọng”. Sau thời gian cứu chữa, sức khỏe của Thầy đã được hồi phục một cách kỳ diệu, tuy nhiên khả năng phát ngôn của Thầy đã bị dập tắt.

Ngày 03/04/2015 Thầy được xuất viện về dưỡng bệnh tại Làng Mai, có đội ngũ y, bác sĩ theo hỗ trợ phục hồi chức năng bằng phương pháp vật lý trị liệu 24/24. Ngày 11/07/2015, Thầy được đưa sang Mỹ điều trị theo phát đồ của các chuyên gia cao cấp về thần kinh học thuộc Trung tâm y tế UCSF. Tháng 12/2016, sức khỏe gần như đã ổn, Thầy từ Pháp sang Làng Mai Thái Lan, trung tâm tu học do Thầy thành lập năm 2009 và lưu trú tại đây. Tháng 8/2017, Thầy có 9 ngày về quê tịnh dưỡng, vài ngày ở resort Mangala - Đà Nẵng, sau đó về thăm chốn tổ Từ Hiếu rồi trở lại Làng Mai Thái Lan. Lúc này Thầy đã phải ngồi xe lăn do bị tai biến trước đó. Tháng 10/2018, Thầy lần thứ 5 về lại quê nhà và lưu trú tại chốn tổ Từ Hiếu cho đến ngày viên tịch - 22/01/2022.

Già bệnh là đương nhiên, tử sinh là quy luật. Cái chân thường đích thực đó chính là vô thường, nhưng một thiền sư được tôn vinh là bậc Thầy của chánh niệm mà bị xuất huyết não, kéo dài hơn bảy năm đã trở thành câu chuyện, khiến không ít người xầm xì, bàn tán.

Đứng từ góc độ xã hội, con người thường có những tri giác thiếu chuẩn rằng: Đã là Thiền sư thì điều được tâm, điều được thân mà tại sao phải mang trọng bệnh, công đức người tu có khả năng chuyển hóa được nghiệp mà sao để tới… “nghiệp” nặng vậy vv…

Chúng ta phải thống nhất với nhau rằng dẫu với một tâm thức sáng suốt, trí tuệ nhưng với một tấm thân làm việc không mệt mỏi thì thể lực hao mòn là không tránh khỏi. Sự thành tựu đạo nghiệp của Thầy cao vợi thế nào thì những trắc trở, khó khăn, những khúc quanh đầy nghiệt ngã cũng tỷ lệ thuận như vậy.

Những ngày tháng ở quê nhà, Thầy làm rất nhiều việc về giảng dạy, viết lách nhưng nổi trội vẫn là công tác báo chí. Chủ của nhiều tờ báo như Phật giáo Việt Nam, Hải Triều Âm, Lá Bối… nhưng phóng viên thì chỉ duy nhất một nhân vật với các bút danh (chưa đầy đủ): Nhất Hạnh, Dã Thảo, Hoàng Hoa, Tâm Quán, Tuệ Uyển, Thiều Chi, Trần Thạc Đức, Nguyễn Lang, B’su Danglu… một nhà văn hóa thật đáng nể, nhưng kèm theo đó là phản ứng của những tư tưởng cố hữu rằng thầy Nhất Hạnh đã phá vỡ các giá trị truyền thống.

Một cú sock lớn đã đến khi Thầy làm chủ tờ báo Phật giáo Việt Nam. Thầy đưa ra quan điểm Hiện Đại Hóa Đạo Phật để nhận lại kết cục là tờ báo bị Tổng hội Phật giáo đóng cửa. Kèm theo đó là những tỵ hiềm trong nội bộ, những cái nhìn thiếu thiện chí về  phương pháp làm mới Đạo Phật táo bạo của Thầy, nhiều yếu tố tiêu cực tác động tâm lý đến nổi sức khỏe Thầy khánh kiệt. Nỗi đau của tinh thần phụng sự chưa hết thì nhận thêm tin chấn động về tình thân: Mẹ mất. Có những lúc cơn đau hành hạ, Thầy về nằm ở Phương Bối Am và tưởng chừng như không sống được nữa. Một thời gian sau đó, Thầy đứng ra lập Trường Thanh niên Phụng sự Xã hội bị Giáo hội lúc bấy giờ từ chối. Cho đến khi trường được thành lập  và trực thuộc Viện đại học Vạn Hạnh nhưng chỉ tồn tại không lâu thì trường cũng bị cắt luôn tài chính, khiến Thầy phải nghỉ dạy luôn cả đại học Vạn Hạnh.

Thầy rời Việt Nam kêu gọi hòa bình cho quê hương nhưng sau đó không được phép trở lại quê nhà. Chiến tranh Việt Nam ngày càng khốc liệt, thỉnh thoảng nghe những người thân đã ra đi, nhưng nỗi đau lớn nhất là Bổn sư - Sư tổ Chân Thật - viên tịch mà không về được, Thầy chỉ biết vọng hướng quê nhà lễ lạy thầy tổ. Tiếp theo đó, hộ chiếu của Thầy bị vô hiệu hóa không còn ở được Mỹ, phải qua Pháp xin tị nạn chính trị. Những ngày đầu sang Pháp lập Phương Vân Am chỉ để … ngồi thiền,  cuốc đất, trồng rau, Có những lúc gặp nhiều khó khăn và bế tắc nghe nhiều tin chẳng lành nơi quê nhà, Thầy rơi vào trầm cảm, mất ngủ phải đóng cửa mấy tháng liền không ra khỏi Am. Đó là những điều mà ta biết được với những khúc quanh nghiệt ngã, những sóng gió dập vùi mà Thầy cô thân chống đỡ. Còn những trận đòn của cuộc đời chôn sâu trong gan bầm ruột tím có lẽ chỉ có Thầy mới cảm nhận. Trong khi đó cái khối óc siêu phàm kia luôn không ngừng nghỉ cho công tác văn hóa, giáo dục, và cho cả hoà bình nước nhà và trên thế giới.

Cho đến khi Làng Mai Pháp quốc được thành lập, rồi các trung tâm tu học ở khắp các châu lục được mọc lên, cùng hàng nghìn đệ tử xuất sĩ theo học mà Thầy không… lao tâm khổ tứ mới là chuyện lạ. Cố nhiên, những nơi này đều có trụ trì nhưng nói theo ngôn ngữ đùa vui của Thầy thì “trụ trì để chơi thôi”. Đó là chưa nói những chuyến hoằng pháp kéo dài nhiều tháng từ nước này qua châu nọ liên tục hàng chục năm. Nghiệm lại bản thân, chúng tôi chỉ điều hành vài cơ sở ở trong nước và một số cơ sở nước ngoài mà có những lúc gặp khó khăn thú thật là cũng muốn quỵ. Có những chuyến hoằng pháp ở Hoa Kỳ hay Châu Âu với sự di chuyển liên tục, tầm như tôi mà sức khỏe còn phải đuối; thậm chí có nhiều lần tôi phải bỏ hoằng pháp một vài điểm. Trong khi một lão thiền sư với cốt cách “mình hạc” như thế, cường độ làm việc như thế, áp lực công việc chồng chất như thế mà kéo dài suốt non thế kỷ đã là tuyệt diệu lắm rồi. Tấm thân tiều tụy kia nếu có mang những căn bệnh về già kể cả nguy nan cũng là đương nhiên.

Có một điều ta thấy là thiền sư Nhất Hạnh (cũng như các bậc thiền sư, tôn túc chân tu trưởng thượng) thân dẫu vô thường nhưng sức mạnh nội tâm thì vẫn vô cùng mãnh liệt. Năm 2017, tôi sang đảnh lễ Thầy tại Làng Mai Thái Lan. Rồi  2 năm tiếp theo 2019, 2020 tôi cũng ra đảnh lễ Thầy ở tổ đình Từ Hiếu. Mỗi lần tiếp kiến Thầy, tôi đều chứng kiến, cảm nhận được năng lượng bình an và tuệ giác ngời sáng nơi Thầy. Ở đời có không ít những người tuổi cao, thân khỏe nhưng tâm thì … gọi vợ là u, gọi con là chú, ăn bảo chưa ăn … Vậy mới thấy đỉnh cao của người tu là trí tuệ, sự khỏe khoắn của người tu là tinh thần chứ đừng lấy thân bệnh làm thước đo đạo lực.

Năm 2014 nhận tin Thiền sư bị tai biến, tôi đã thật sự sốc, nhưng sau đó một thời gian chiêm nghiệm lại thì tôi rất … hài lòng với “bài pháp” vô thường sinh động này. Tôi nghĩ, sự thị hiện thân bệnh của Thầy là pháp ấn gửi đến những người học trò, nhưng quan trọng hơn là tiếng chuông tỉnh thức lưu ý việc cũng cố nhân sự và công tác điều hành của hội đồng giáo thọ, hội đồng tỳ kheo cũng như các vị trụ trì tại các trung tâm tu học trực thuộc Làng Mai trên thế giới. Nếu Thầy viên tịch ngay thời điểm xuất huyết não - 2014, hoặc thầy khỏe mạnh cho đến năm 2022 rồi không bệnh, không hoạn an nhiên thị tịch thì đây sẽ là một cú sock  đối với tăng thân Làng Mai và hiện tượng “tan đàn xẻ nghé” sẽ diễn ra là không tránh khỏi. Lấy bệnh thân làm bài học nhắc nhở tăng thân, lấy sự tàn hoại của bốn đại làm chất keo kết dính giáo đoàn, đó chỉ có thể là  mật ý của Thiền sư.

Nếu không có pháp ấn vô thường được biểu hiện năm 2014 kia như một công án “hãy chuẩn bị” thì chắc chắn sẽ không có được một hệ thống Làng Mai vững chãi tiếp nối đạo nghiệp của Thầy khắp các châu lục cho đến thời điểm này, sẽ không có được một lễ tâm tang - vô tiền khoáng hậu - ngân nga khúc hát và nụ cười hoan hỉ trong ánh lửa bập bùng trà tỳ nhục thân Thầy. Một cái bệnh ngân lên như nốt nhạc trầm hùng và một cái chết như bài thơ mang giá trị thẩm mỹ của một cái bi trác diệu.

Đất Thần Kinh nơi chôn nhau cắt rốn, mấy mươi năm Mây Trắng Thong Dong, Thầy đã về Tâm Tình Với Đất Mẹ xin gửi lại nắm tro tàn. Tổ đình Từ Hiếu nơi rủ bỏ tóc xanh khoác áo nâu sòng, giờ lá rụng về cội vẫn y cũ bát xưa yết Phật trình Tổ. Quê hương Việt Nam chiếc nôi đã cưu mang Thầy thành nhân, giờ Thầy hồi hương khi công đức đã thành tựu. Việt Nam lại trở thành quê hương tâm linh cho hàng triệu trái tim trên thế giới hướng về.

Kỳ diệu sao! Thầy đã ra đi từ nơi bắt đầu. Còn chúng ta, nơi bắt đầu này chân bước đi đâu!

Trí Chơn

(Bài 7: Thầy Có Trong Tôi Bao Giờ)